نگاهی به نظام آموزش و تربیت کودکان در ژاپن
رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ژاپن در یادداشت ارسالی خود، نگاهی داشته به ابعاد متنوع سیستم آموزشی در ژاپن و سیستم و روش اصول تربیت اخلاقی فرزندان؛ علی‌رغم ابعاد متنوعی که سیستم آموزشی در ژاپن دارد، نویسنده در این یادداشت سعی کرده با تامل بر بخشی از این سیستم به واکاوی حوزه اصول تربیتی و اخلاقی در این کشور بپردازد.
مقدمه:
در کنار بسیاری از موضوعاتی که در ژاپن مورد توجه بوده و هست و همواره در الگوبرداری از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها در مورد کشوری مانند ژاپن بسیار بارز و قابل توجه قرار گرفته، سیستم آموزشی و نظام تعلیم و تربیت در این کشور اعم از ساختار، جایگاه، روش‌ها، بازخورها و… است و البته در کنار برخی نقدها، در مجموع، مورد اقبال و پذیرش جدی است.
در این مختصر، تلاش گردیده علی‌رغم ابعاد متنوعی که سیستم آموزشی در ژاپن دارد، نگاهی هرچند گذرا به بخشی از این سیستم در حوزه اصول تربیتی و اخلاقی پرداخته شود.
باور عمیق به آموزش در ژاپن
آموزش در ژاپن برمبنای این باور استوار شده که «کودک یک جواهر است». این یک اصل و باور قدیمی در ژاپن است که از قرون وسطی الهام گرفته شده است. این باور دیرینه موجب بروز پدیده‌ای به نام اوجوکن (O-Juken) در ژاپن شده که در واقع سبک ویژه‌ای از زندگی است. در اوجوکن، پیشوندی است که برای «ادب» به‌کار می‌رود و O-Juken به معنی «گذراندن آزمون ورودی» است.
در واقع، عبارت «O –Juken» به معنای تلاش‌های مشتاقانه برای آماده شدن برای گذراندن آزمون ورودی است. در نگاه اول به‌نظر می‌رسد آمادگی برای آزمون ورودی، منحصر به مقاطع دبیرستان و دانشگاهی است، درحالی‌که باور عمیق به آموزش و با اعتقاد به ارزش بی‌بدیل کودکان، اوجوکن را به دوره‌های آموزشی پیش دبستانی و حتی مهدهای کودک در ژاپن تسری داده و نوع ویژه‌ای از اجوکن مختص به آماده‌سازی کودکان زیر ۶ سال برای گذراندن موفقیت‌آمیز و ورود به پیش دبستانی‌های ممتاز و معروف نیز رواج دارد.
آموزش گستره‌ای وسیع از اصول رفتار مودبانه در ژاپن
جامعه ژاپن را مردمی مودب تشکیل می‌دهند و حداقل می‌توان گفت که اکثریت جامعه، شامل افراد مودب است. برخورد با یک ژاپنی بی‌ادب و گستاخ، به‌ندرت اتفاق می‌افتد. اصول رفتاری بسیار زیادی وجود دارد که رفتار مودبانه و بهنجار را از رفتار بی‌ادبانه و گستاخانه متمایز می‌کند. اکثریت جامعه ژاپن خود را موظف می‌دانند که از هنجارها و اصول رفتار مودبانه تبعیت کنند. اصول و هنجارهای رفتار پسندیده در ژاپن بسیار گسترده است. گستردگی این اصول را می‌توان در زبان ژاپنی تشخیص داد که گستره وسیعی از کلمات مودبانه و رسمی را شامل می‌شود که ژاپنی‌ها آن را در هنگام صحبت رعایت می‌کنند.
آموزش در ژاپن بر مبنای این باور استوار شده که «کودک یک جواهر است». این یک اصل و باور قدیمی در ژاپن است که از قرون وسطی الهام گرفته شده است. این باور دیرینه موجب بروز پدیده‌ای به نام اوجوکن (O-Juken) در ژاپن شده که در واقع سبک ویژه‌ای از زندگی است آنچه در جامعه و میان مردم، پسندیده است و انتظار می‌رود که همه طبق آن رفتار کنند، اصول رفتار مودبانه و رسمی است.
کاربرد زبان و رفتار غیر رسمی تنها در میان دوستان نزدیک و افراد خانواده قابل قبول است. ارشدیت از نظر سن و مقام نیز یک عامل تعیین کننده در رفتار پسندیده است.
ژاپنی‌ها عموما نوع خاصی از رفتار و گفتار مودبانه و رسمی را نزد افراد ارشد به‌کار می‌گیرند و عدم توجه به آن اصول نزد فرد مهتر از لحاظ سنی و یا مقام ارشد در محیط کاری، گستاخی پنداشته می‌شود. مردم جامعه به‌ندرت صدای خود را بالا می‌برند (حداقل در مکان‌های عمومی غالبا این‌گونه مشاهده می‌شود) برهم زدن صف انتظار و انجام هرگونه عملی که منجر به اذیت دیگران شود، رفتار مغرورانه و لاابالی نیز به‌ندرت دیده می‌شود.
پوزش‌خواهی بسیار در گفتار و رفتار ژاپنی رایج است و آن‌ها برای پوزش‌خواهی از دیگران خجالت نمی‌کشند. رواج غالب رفتار مؤدبانه به اندازه‌ای است که برخورد با رفتار نابهنجار و بی‌ادبانه فرد را شگفت‌زده می‌کند.
یکی از اصول رفتاریِ بسیار قابل توجه ژاپنی‌ها، انضباط کم‌نظیری است که در میان مردم وجود دارد. در ژاپن، نظم و انضباط، بسیار حائز اهمیت است و تاکید زیادی روی آن صورت می‌گیرد، به‌گونه‌ای که از آموزش آن از سنین بسیار کم صورت می‌گیرد. به‌همین دلیل است که آموزش اصول انضباطی از کودکی آغاز گشته و حساسیت زیادی بر اجرای آن‌ها توسط کودکان است.
القاء اصالت جمع به کودکان ژاپنی
کودکان در رده سنی نوزاد تا چهارده ساله، حدود ۱۶ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر، معادل تقریبا ۱۲.۸ % جمعیت جامعه ۱۲۶ میلیون نفری ژاپن را تشکیل می‌دهند.
آن‌ها در نظام آموزش و پرورش ژاپن، قبل از هرچیز می‌آموزند که چگونه عضوی از جامعه ژاپن باشند. اصالتِ جمع از ویژگی‌های خاص جامعه این کشور است که نه تنها از لحاظ وجهه اجتماعی بلکه برای بقاء، نیز ضروری است. به‌همین دلیل است که کودکان از هر گروهی که بدان تعلق دارند، در خانواده، مدرسه و یا حتی گروه ورزشی، انضباط و تعهدی را که از آن‌ها انتظار می‌رود، فرا می‌گیرند تا به عضوی حمایت‌گر و مسئولیت‌پذیر، تبدیل شوند و خانواده، مدرسه و مردم، همگی نقش مهمی را در آموزش قوانین و هنجارهای اجتماعی به کودکان، ایفا می‌کنند.
همان‌طور که قبلا اشاره شد، هویت گروهی و اصالت جمع از ویژگی‌های جامعه ژاپن است. کودک از نخستین سال‌های زندگی خود می‌آموزد که لازمه موفقیت به‌عضویت درآمدن در گروه و هماهنگ شدن با جمع است. تاکید ژاپنی‌ها بر فعالیت گروهی از محیط خانواده فراتر رفته و در هر جنبه‌ای از زندگی آن‌ها خودش را نشان می‌دهد. زندگی هر ژاپنی در یک گروه، متمرکز است و خروج از چنین ساختاری، چه مدرسه، چه کار و یا بازی، برای یک ژاپنی در واقع به‌معنای عدم وجود است. یعنی فرد در جمع معنا پیدا می‌کند. ذوب شدن در گروه و همراهی با دیگران، نه تنها از لحاظ اجتماعی حائز اهمیت است بلکه برای بقاء ضروری است.
ژاپنی‌ها عموماً نوع خاصی از رفتار و گفتار مودبانه و رسمی را نزد افراد ارشد به‌کار می‌گیرند و عدم توجه به آن اصول، نزد فرد مهتر از لحاظ سنی و یا مقام ارشد در محیط کاری، گستاخی پنداشته می‌شود. مردم جامعه به‌ندرت صدای خود را بالا می‌برند. ضرب‌المثلی در زبان ژاپنی وجود دارد که می‌گوید: «ناخنی که از میان بقیه بلند شود، زخمی می‌شود». مضمون این ضرب‌المثل این است که عدم هماهنگی با جمع، واکنش جمع و ضربه‌پذیری را در پی دارد. به‌عبارت دیگر اگر کسی متمایز باشد مجبور به مطابقت با گروه است. این ضرب‌المثل به‌منظور تشویق افراد برای انطباق با جمع به‌کار می‌رود. عبارت عامه که پیش‌تر به‌آن اشاره شد، اساسی‌ترین مفهوم برای درک تاکید و اهمیت گروه در ژاپن است.
این مفهوم بر باورهای فردی، رفتاری و همچنین ساختار اجتماعی حاکم است. به معنای واقعی کلمه، “به دیگران برای محبت نگاه کن” و بر وابستگی عمیق اجتماعی دلالت دارد.
کودکان ژاپنی از سنین پایین می‌آموزند تا نسبت به یکدیگر و گروهی که به آن تعلق دارند، وفادار (متعهد)، مسئول و وابسته باشند. در واقع، واژه ژاپنی کوجین شوگی (kojin-shugi) که برای فردگرایی به‌کار می‌رود، دلالت منفی بر خودخواهی دارد تا بر اعتماد به نفس؛
ژاپنی‌ها در طول زندگی خود به تأیید و رضایت گروه وابسته هستند. شخصیت آن‌ها تابع شخصیتی است که به آن وابسته هستند. طرد شدن و رها شدن یکی از ویران‌گرترین تهدیدها برای ژاپنی‌هاست. به‌دلیل وجود تاکید فرهنگی بر اقتدار (قدرت) گروه، ژاپنی‌ها خواسته‌ها و نیازهای گروه را بر خواسته‌ها و نیازهای فردی خود مقدم قرار می‌دهد و عدم هماهنگی با جمع، نوعی طغیان و یاغی‌گری تلقی می‌شود.
اگر چه آسیب‌شناسی روش‌های آموزشی و تربیتی ژاپنی در چارچوب این نوشتار قرار ندارد، این نکته قابل ذکر است که به عقیده برخی، تاکید مفرط نظام آموزشی ژاپن بر هماهنگی کامل کودک با جمع، آسیب‌ها و تبعات منفی خاص خود را به دنبال دارد از جمله انگیزه کودک را برای خلاقیت و سبقت از دیگران، که در چنین فرهنگی می‌تواند به معنای تفاوت با جمع و بی‌انضباطی باشد، نیز از بین می‌رود.
برنامه‌های پرورشی مدارس ژاپنی
هنگامی‌که کودکِ ژاپنی وارد مدرسه ابتدایی می‌شود، با مجموعه‌ای جدید از انتظارات و توقعات مواجه می‌شود. کودک ژاپنی با ورود به مدرسه باید انتظاراتی را برآورده کند که می‌توان آن‌ها را در محورهای زیر خلاصه کرد:
- کودک باید در تلاش و کوشش، ممارست ورزد. کوشش مستمر در زبان ژاپنی گامبارو (Gambaro) نامیده می‌شود.
- کودک باید قلب مهربانی داشته باشند. (yasashii)
- کودک باید سالم و قوی باشد. (jobu na)
- کودک باید در تحصیل سخت‌کوش باشند. (susunde benkyo)
از یک نگاه دیگر، وظیفه مدرسه در وهله نخست، آموزش و تربیت کودکانی با خصوصیات زیر است:
- کودکانی با مهارت‌های چندگانه، اخلاق‌مدار و با قدرت جسمانی تا بتوانند به‌درستی تصمیم بگیرند و تفکر خلاقانه داشته باشند.
- کودکانی مهربان که با جامعه همبستگی و منافع مشترک باشند.
برنامه‌های درسی مبتنی بر اصالت جمعی و اصول اخلاقی
آموزش شهروندی از مدارس ابتدایی آغاز می‌شود. مدارس ژاپنی از سال ۱۹۵۸ اصول اخلاقی و هنجارهای اجتماعی لازم برای تبدیل شدن به یک شهروند مسئولیت‌پذیر و متعهد را به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند.
آموزش اصول اخلاقی نه تنها نقش مهمی در کمک به کودکان برای ساختن زندگی بهتری برای خود ایفا می‌کند بلکه توسعه پایدار دولت و جامعه ژاپن را نیز موجب می‌شود.
اساس آموزش شهروندی که در مدارس ژاپن تدریس می‌شود از سه اصل آموزش اخلاقی، مطالعات اجتماعی و آموزش‌های ویژه تشکیل می‌شود. واضح است که تربیت شهروندانی فعال، بخش مهمی از دیدگاه رسمی کشور را نسبت به آنچه هدف تحصیل است، بیان می‌کند.
برنامه درسی مدارس ابتدایی ژاپن برای جامعه‌پذیری و آموزش شهروندی کودک طراحی شده است. وزارت آموزش و پرورش ژاپن، اهدافی را برای آموزش ابتدایی اصول اخلاقی و اجتماعی که متمرکز بر پیشرفت کودک است، معین کرده بنابر گزارشی از شورای اصلاحات استانداردهای برنامه درسی ملی، هدف آموزش مدارس ابتدایی را تعلیم و تربیت کودکان برای بنانهادن یک زندگی اجتماعی سالم فردی و همچنین گروهی به‌عنوان عضوی از جامعه، اعلام کرده است.
برنامه درسی مدارس ابتدایی ژاپن برای جامعه‌پذیری و آموزش شهروندی کودک طراحی شده است. وزارت آموزش و پرورش ژاپن اهدافی را برای آموزش ابتدایی اصول اخلاقی و اجتماعی که متمرکز بر پیشرفت کودک است، معین کرده. به‌عنوان مثال، در برنامه درسی آموزش اخلاق در مدارس ژاپنی، کودک می‌آموزد که “آزادی همه را احترام گذارد و در برابر فعالیت‌های خود مسئول باشد”.
چهار حوزه برنامه آموزش اصول اخلاقی
برنامه آموزش اصول اخلاقی در مدارس ژاپن به چهار حوزه آموزشی تقسیم می‌شود. این چهار حوزه عبارتند از: خودآگاهی، روابط با دیگر افراد، روابط با گروه‌ها و جامعه و در نهایت روابط با طبیعت و جهان؛
چهار هدف عمده برنامه درسیِ اصول اخلاقیِ آموزش: سخت‌کوشی، استقامت، توانایی تصمیم‌گیری برای انجام کارهای دشوار و تعهد به دانش‌آموزان است. برنامه درسی مطالعات اجتماعی به‌منظور کمک به بالا بردن آگاهی کودکان در رابطه با شهروندی در یک جامعه دموکراتیک و صلح‌آمیز طراحی شده است. واحدهای درسی مطالعاتِ اجتماعیِ ابتدایی، عبارتند از جامعه، خانواده، اخلاقِ کاری، همکاری در جامعه و میراث فرهنگی و اجتماعی ملی است.
جدول زیر، واحدهای درسی آموزش اصول اخلاقی در مدارس ابتدایی ژاپن براساس چهار حوزه اخلاقی را نشان می‌دهد:
یک دانش‌آموز به‌سرعت می‌آموزد که مدرسه از وی چه انتظاراتی دارد. فلسفه مدرسه، قوانین کلاس درس، تعامل معلم و دانش‌آموز و برنامه درسی ملی، همگی برای کمک به رشد ذهنی و درک مسئولیت‌های وی طراحی شده‌اند.
