تنوع فرهنگی، میراث مشترک بشر

اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو

اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی مصوب یونسکو (2001 میلادی/1390 شمسی)، کنفرانس عمومی یونسکو که متعهد شده است به اجرای کامل حقوق و آزادی‌های بنیادین بشر، مطابق با موارد مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر و دیگر اسناد حقوقیِ معتبرِ جهانی، از جمله دو میثاق بین‌المللی سال 1966 در مورد حقوق سیاسی و مدنی و حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، با یادآوری تأکید یونسکو در مقدمه اساسنامه آن مبنی بر اینکه ترویج فرهنگ در سطوح گسترده و آموزش انسان‌ها در جهت نیل به عدالت و آزادی و صلح در دست‌یابی به کرامت انسانی دارای اهمیت و از اجزای جدائی‌ناپذیر آن است و با توجه به اینکه عمل به این مهم وظیفه‌ای مقدس است که جز در سایه همکاری‌های متقابل و اهداف مشترک دست‌یافتنی نیست.

همچنین با یادآوری اینکه ماده 1 از اساسنامه یونسکو در کنار سایر اهداف و فعالیت‌ها، توصیه به توافق‌های بین‌المللی برای ترویج جریان آزاد اندیشه‌ها را در کلام و تصویر، برحسب ضرورت، از جمله اهداف و فعالیت‌های یونسکو برشمرده است.

با اشاره به شرایط بیان شده برای تنوع فرهنگی و عمل به حقوق فرهنگی در اسناد بین‌المللیِ وضع شده از سوی یونسکو با تأکید مجدد بر اینکه فرهنگ را باید به‌عنوان مجموعه‌ای از ویژگی‌های متمایز عاطفی، فکری، مادی و معنوی یک جامعه یا یک گروه اجتماعی دانست و همچنین باید توجه داشت که فرهنگ علاوه بر هنر و ادبیات، راه و رسم زندگی، راه و رسم باهم زیستن و باورهای ما را نیز دربرمی‌گیرد، نظر به‌اینکه فرهنگ، مایه اصلی مباحثه‌های مربوط به هویت، انسجام اجتماعی و اساس ایجاد اقتصادی معرفت‌محور و دانش‌محور است، با تأیید این مطلب که احترام به تنوع فرهنگی، بردباری، گفتگو و همکاری در محیطی از اعتماد متقابل و تفاهم از مهمترین عناصر تضمین کننده صلح و امنیت بین‌المللی هستند، با تمایل به تحقق انسجام بیشتر بر مبنای به‌رسمیت شناختن تنوع فرهنگی، آگاهی از وحدت نوع بشر و توسعه تبادل‌های بین فرهنگی، با نظر به اینکه فرآیند جهانی شدن که در سایه توسعه سریع فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی تسهیل شده است از طریق به چالش کشیدن تنوع زیستی، شرایطی را برای از سرگیری گفتگوی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها فراهم آورده است. با آگاهی از دستور کار ویژه یونسکو، در چارچوب نظام ملل متحد، برای تضمین ترویج و نگهداری از تنوع مفید فرهنگ‌ها، اصول زیر را اعلام و بیانیه حاضر را تصویب می‌کند:

عناوین مقاله: (کلیک کنید)

تنوع فرهنگی، میراث مشترک بشریت
از تنوع فرهنگی تا تکثر فرهنگی
تنوع فرهنگی و حقوق بشر
حقوق بشر، ضمانتی برای تنوع فرهنگی
حقوق فرهنگی، زمینه ساز ظهور و حفظ تنوع فرهنگی
به سوی دسترسی همه به تنوع فرهنگی
میراث فرهنگی در نقش سرچشمه خلاقیت
خدمات و کالاهای فرهنگی: کالاهایی بی همتا
سیاستهای فرهنگی در نقش تسهیل گران خلاقیت
تنوع فرهنگی و انسجام و همبستگی بین المللی
محورهای اصلی دستور کار بیانیه جهانی تنوع فرهنگی

هویت، تنوع و تکثرگرایی

ماده 1 – تنوع فرهنگی: میراث مشترک بشریت

 فرهنگ‌ها در طول زمان و در مکان‌های مختلف به اشکال متفاوتی ظهور یافته‌اند. این تنوع، ریشه در یگانگی و تکثر هویت‌های گروه‌ها و جوامع انسانی دارد. به‌عنوان منبعی برای تبادل، نوآوری و خلاقیت، تنوع فرهنگی به‌همان اندازه برای بشریت مفید است که تنوع زیستی برای طبیعت؛ به این ترتیب، تنوع فرهنگی میراث مشترک بشری است و باید به نفع نسل‌های حال و آینده به رسمیت شناخته و تأیید شود.

ماده 2- از تنوع فرهنگی تا تکثر فرهنگی

 در جوامع بی‌نهایت متفاوتی که در آن زندگی می‌کنیم، تضمین تعامل‌های هماهنگ و مسالمت‌آمیز میان مردم و گروه‌های دارای هویت‌های فرهنگی متنوع، متکثر و پویا و ایجاد اشتیاق در آنان برای زندگی در کنار هم بسیار مهم و الزامی است. اتخاذ سیاست‌هایی برای افزایش حضور و مشارکت همه شهروندان، ضامن انسجام اجتماعی، سرزندگی و شور و نشاط جامعه مدنی و صلح هستند. به‌این ترتیب، تکثر فرهنگی، نمودی قانونی از واقعیتِ تنوعِ فرهنگی است. تکثر فرهنگی که از ملزومات مردم‌سالاری است، خود، سرچشمه تبادل فرهنگی و شکوفایی ظرفیت‌های خالق که مایه پایداری زندگی عمومی است نیز می‌باشد.

ماده 3- تنوع فرهنگی و حقوق بشر

تنوع فرهنگی به‌عنوان عاملی برای توسعه تنوع فرهنگی، فرصت‌های پیشروی افراد را گسترش می‌دهد. تنوع فرهنگی از جمله زیربناهای توسعه است. تنوع فرهنگی را نه تنها به‌عنوان عاملی برای رشد اقتصادی، بلکه به‌عنوان وسیله‌ای برای دستیابی به یک زندگی رضایت‌بخش‌تر از لحاظ معنوی، اخلاقی، عاطفی و فکری باید درنظر گرفت.

ماده 4- حقوق بشر به عنوان ضمانتی برای تنوع فرهنگی

دفاع از تنوع فرهنگی یک واجب اخلاقی است. دفاع از تنوع فرهنگی از احترام به کرامت انسانی جداشدنی نیست. دفاع از تنوع فرهنگی، بیان‌گر تعهد به حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین بشر است، به‌ویژه حقوق اقلیت‌ها و حقوق مردم بومی؛ هیچکس نباید از تنوع فرهنگی به‌عنوان ابزاری علیه حقوق بشر استفاده کند و یا دامنه کاربرد آن‌را محدود نماید، به‌خصوص با توجه به این مطلب که حقوق بین‌الملل متضمن اجرای حقوق بشر است.

ماده 5- حقوق فرهنگی زمینه‌ساز ظهور و حفظ تنوع فرهنگی

حقوق فرهنگی از اجزای سازنده و مکمل حقوق بشر است. این حقوق، جهانی، جدائی‌ناپذیر و به هم وابسته هستند. لازمه شکوفایی تنوع خلاق، اجرای کامل حقوق فرهنگی است که در ماده 27 از اعلامیه جهانی حقوق بشر و در ماده‌های 13 و 15 از میثاق بین‌المللی حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به آن اشاره شده است. بنابراین، همه افراد حق دارند مقصود و ایده‌های خود را بیان کنند، به بیانی، همه حق دارند خود را ابراز کنند. همه حق دارند کارهایشان را به هر زبانی که مایلند ارائه و منتشر کنند، به‌خصوص به زبان مادری خود همه افراد حق دارند از آموزش کیفی و آموزشی که به هویت فرهنگی آنان تا حد ممکن احترام بگذارد بهره بگیرند. همه افراد حق دارند فرهنگ مورد علاقه خود را در زندگی پیش گیرند، آن‌ها حق دارند فرهنگ خود و اعمال فرهنگی وابسته به فرهنگشان را اجرا کنند تا جایی‌که به حقوق و آزادی‌های بنیادین بشری لطمه‌ای وارد نکنند.

ماده 6- به سوی دسترسی همه به تنوع فرهنگی

در عین تضمین جریان آزاد اندیشه‌ها چه در کلام و چه در تصویر، باید مراقب بود که همه فرهنگ‌ها فرصت ابراز وجود و شناساندن خود را پیدا کنند. آزادی بیان، تکثرگرایی در حوزه رسانه‌ها، چندزبانگی، دسترسی برابر به هنر و به دانش علمی و فنی و دانش دیجیتال و نیز فراهم آوردن امکان دسترسی همه فرهنگ‌ها به ابزارهایی برای بیان و ابراز خود و برای انتشار دستاوردهای خود، همگی متضمن ظهور و حفظ تنوع فرهنگی است.

ماده 7- میراث فرهنگی در نقش سرچشمه خلاقیت

ماده 8- خدمات و کالاهای فرهنگی: کالاهایی بی‌همتا

 با وجود تحول در فن‌آوری و اقتصاد که زمینه‌ساز خلاقیت و نوآوری گسترده در جهان امروز هستند، توجه ویژه به تنوع انواع فعالیت‌های مبتنی بر خلاقیت از ضروریات است. در این ارتباط، به‌رسمیت شناختن حقوق هنرمندان و نویسندگان و همین‌طور توجه به اهمیت کالاها و خدمات فرهنگی و برجستگی آن‌ها الزامی است. در جایگاه اهرم‌های هویت، ارزش و معنا در فرهنگ‌ها کالاها و خدمات فرهنگی را نباید فقط به چشم کالاهای مصرفی دید.

ماده 9- سیاست‌های فرهنگی در نقش تسهیل‌گران خلاقیت

در عین تضمین چرخش آزاد اندیشه‌ها و آثار، سیاست‌های فرهنگی باید زمینه‌ساز شرایطی باشند که به کمک صنایع فرهنگی قابل ترویج در سطوح محلی و جهانی به تولید و انتشار خدمات و کالاهای متنوع فرهنگی منتهی شوند. بنابراین همه کشورها باید به موجب تعهدات بین‌المللی خود نسبت به تدوین و تعریف سیاست فرهنگی خود اقدام کنند و این سیاست را از ارزش‌هایی که مناسب می‌دانند، چه از طریق ارائه حمایت‌های عملیاتی و چه به کمک وضع قوانین و مقررات خاص، به اجرا درآورند.

تنوع فرهنگی و انسجام و همبستگی بین‌المللی

ماده 10- تقویت ظرفیت‌ها برای خلاقیت و انتشار دستاوردهای فرهنگی در سراسر جهان

باتوجه به نبود تعادل در تبادل و چرخش کالاهای فرهنگی در سطح جهانی، تقویت انسجام و همکاری‌های بین‌المللی با هدف توانمندسازی همه کشورها، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه و کشورهای در حال گذار، برای تأسیس صنایع فرهنگی رقابتی و قابل اجرا در سطوح ملی و بین‌المللی الزامی است.

ماده 11ـ ایجاد همکاری میان بخش خصوصی، بخش دولتی و جامعه مدنی

نیروهای بازار به‌تنهایی نمی‌توانند پاسداری از تنوع فرهنگی و ترویج آن‌را که کلید توسعه پایدار انسانی است  تضمین کنند. از این منظر، امتیاز تدوین سیاستی مشارکت محور میان بخش‌های دولتی و خصوصی و جامعه مدنی باید مورد تأکید مجدد قرار گیرد.

ماده 12ـ نقش یونسکو

به‌واسطه رسالت و اختیاراتش، یونسکو وظیفه دارد:

الف) کاربرد و ادغام اصول اعلامیه حاضر را در راهبردهای توسعه تدوین شده در نهادهای مختلف بین دولتی ترویج کند؛

ب) به‌عنوان یک مرجع و مجمعی عمل کند که امکان برقراری پیوند میان سازمان‌های دولتی و بین دولتی بین‌المللی، جامعه مدنی و بخش خصوصی را برای تعریف و تدوین مفاهیم، اهداف و سیاست‌هایی به‌نفع تنوع فرهنگی فراهم کند؛

 ج) فعالیت‌هایش را در زمینه استانداردسازی، افزایش آگاهی و ظرفیت‌سازی در حوزه‌های مرتبط با بیانیه حاضر در محدوده اختیاراتش پیگیری نماید؛

د) اجرای دستور کاری را که محورهای اصلی عمل آن به انتهای بیانیه حاضر به شکل ضمائم اضافه شده‌اند تسهیل نماید.

1. توافق‌نامه فلورانس، مورخ 1950؛

2. پروتکل آن، معروف به پروتکل نایروبی، مورخ 1976؛

3. کنوانسیون حق مؤلف، مورخ 1952؛

4. بیانیه اصول همکاری­های فرهنگی بین­ المللی، مورخ 1966؛

5. کنوانسیون منع ورود، صدور و انتقال غیرقانونی مالکیت اموال فرهنگی، مورخ 1970؛

6. کنوانسیون حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهانی، مورخ 1972؛

7. بیانیه نژاد و تعصب نژادی، مورخ 1978؛

8. توصیه‌نامه مربوط به جایگاه هنرمند، مورخ 1980؛

9. توصیه‌نامه مربوط به حفاظت از فرهنگ سنتی و فولکلور (فرهنگ عامه)، مورخ 1980؛

 (2) ارائه این تعریف در جهت نتایج به‌دست آمده در رویدادهای زیر بوده است:

1. کنفرانس جهانی سیاست‌های فرهنگی (MONDIACULT, Mexico City  1982)؛

2. کمیسیون جهانی فرهنگ و توسعه: تنوع خلاق ما (1955)؛

3. کنفرانس بین دولتی سیاست‌های فرهنگی برای توسعه (استکهلم، 1998)؛

ضمیمه II محورهای اصلی دستور کار اجرای بیانیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو:

کشورهای عضو، خود را به انجام اقداماتی مناسب برای انتشار گسترده “بیانیه جهانی تنوع فرهنگی یونسکو” متعهد  می‌کنند. آن‌ها متعهد به تشویق سایر شرکا و همکاران خود برای اجرای مؤثر این بیانیه می‌شوند، به‌ویژه از طریق همکاری‌های مشترک برای دست‌یابی به اهداف زیر:

1. تعمیق گفتگوهای بین‌المللی در مورد مسائل مربوط به تنوع فرهنگی، به‌ویژه در ارتباط با رابطه آن با توسعه و تأثیرش بر سیاست‌گذاری در سطوح مختلف ملی و منطقه‌ای با نظر به مصلحت تدوین یک سند حقوقی بین‌المللی در زمینه تنوع فرهنگی؛

2. پیشرفت در تعریف و تدوین اصول، استانداردها و اقدامات مرتبط در سطوح ملی و بین‌المللی؛ همچنین تلاش برای ارائه راهکارهای پیشرفته‌تر برای افزایش آگاهی‌ها و پیشنهاد الگوهایی برای همکاری که در پاسداری از تنوع فرهنگی و ترویج آن مؤثر و مفید واقع شوند.

3. ترویج تبادل دانش و اقدامات بهینه در زمینه تکثر فرهنگی با هدف تسهیل ورود افراد و گروه‌های متعلق به پیش زمینه‌های فرهنگی متفاوت به جوامع و افزایش مشارکت اجتماعی آنان در جوامع متنوع؛

4. پیشرفت بیشتر در درک و تبیین محتوای حقوق فرهنگی به‌عنوان مکمل حقوق بشر؛ پاسداری از تنوع زبانی نوع بشر و حمایت از بیان، خلق، تولید و انتشار آثار به زبان‌های دیگر تا حد ممکن؛

5. حمایت از ترویج تنوع فرهنگی در همه سطوح آموزش و در هر جای ممکن در عین احترام به زبان مادری و حمایت از آموزش و یادگیری چندین زبان از اوان کودکی؛

6. ترویج آگاهی از ارزش بالا و تأثیر مثبت تنوع فرهنگی به کمک آموزش و بهینه‌سازی کتب و متون درسی و روش‌های آموزش معلمان، در این مورد؛

7. ادغام دیدگاه‌های سنتی آموزشی در فرآیند آموزش، بنابه ضرورت و در مکان و زمان مناسب، با هدف حفظ روش‌های مناسب فرهنگی برای برقراری ارتباطات و انتقال دانش و استفاده بهینه از این ابزارها؛

8. ترویج و حمایت از “سواد دیجیتال” و تضمین یادگیری هر چه بهتر و بیشتر فن‌آوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی هم به‌عنوان رشته‌های تحصیلی و هم در قالب ابزارهای آموزشی مؤثر در افزایش میزان تأثیرگذاری خدمات آموزشی؛

9. ترویج تنوع فرهنگی در فضا رایانه و تشویق و حمایت از دسترسی جهانی به همه اطلاعات موجود در حوزه‌های عمومی از طریق شبکه جهانی اینترنت؛

10. مقابله با شکاف دیجیتال در همکاری نزدیک با آژانس‌های ملل متحد و ارگان‌های متنوع وابسته به نظام ملل متحد، از طریق ترویج و حمایت از دسترسی کشورهای در حال توسعه به فن‌آوری‌های نوین، با کمک به آنان برای یادگیری فن‌آوری‌های اطلاعاتی در حد اعلاء و از طریق تسهیل انتشار محصولات فرهنگی درون‌زاد به شکل دیجیتال و دسترسی آن کشورها به منابع دیجیتالی علمی، فرهنگی و آموزشی موجود در جهان؛

11. تشویق به تولید، نگهداری و انتشار محتواهای متنوع در رسانه‌ها و شبکه‌های جهانی اطلاعاتی و در این مورد، گسترش نقش خدمات رادیوها و تلویزیون‌های دولتی در تولید محصولات با کیفیت دیداری و شنیداری، به‌ویژه از طریق ترویج ایجاد سازوکارهای مشارکتی در جهت تسهیل توزیع و انتشار این محصولات؛

12. سیاست‌گذاری و تدوین راهبردهایی برای حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی و گسترش این میراث، به‌ویژه میراث فرهنگی معنوی و شفاهی و مبارزه با قاچاق غیرقانونی کالاها و خدمات فرهنگی؛